ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਭਾਰਤ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿੱਤ ਵਰ੍ਹਾ 2023-24 ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧ ਕੇ 239.30 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੀਲ ਦਾ ਪੱਥਰ ਹੈ। ਇਹ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ 5% ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ 8 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸੀਮੰਤ ਕਿਸਾਨ ਹਨ। ਡੇਅਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਇਕੱਠ ਦੀ ਕਈ ਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 10 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ 63.56% ਦੀ ਵਾਧੂ ਦਰ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ 2014-15 ਦੇ 146.30 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 2023-24 ਵਿੱਚ 239.30 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ 5.7% ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਵਾਧੂ ਦਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਖਾਦ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅਮਰੀਕਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਕ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁੱਧ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ 48% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ 471 ਗ੍ਰਾਮ/ਵਿਅਕਤੀ/ਦਿਨ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ—ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਔਸਤ 322 ਗ੍ਰਾਮ/ਵਿਅਕਤੀ/ਦਿਨ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫੀ ਉੱਚੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 303.76 ਮਿਲੀਅਨ ਗੋ-ਜਾਤੀ ਪਸ਼ੂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਾਂ, ਭੈਂਸ, ਮਿਥੁਨ ਅਤੇ ਯਾਕ, ਜੋ ਡੇਅਰੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਹੰਕਾਰਪੂਰਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ੁਸ਼ਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਡਾਂ (74.26 ਮਿਲੀਅਨ) ਅਤੇ ਬਕਰੀਆਂ (148.88 ਮਿਲੀਅਨ) ਵੀ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। 2014 ਤੋਂ 2022 ਤੱਕ, ਗੋ-ਜਾਤੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ 27.39% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਔਸਤ 13.97% ਨਾਲੋਂ ਕਾਫੀ ਵੱਧ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਡੇਅਰੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਮਾਡਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। 2025 ਤੱਕ, ਇਸ ਵਿੱਚ 22 ਦੁੱਧ ਸੰਘ, 241 ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਘ, 28 ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਡੇਅਰੀਆਂ ਅਤੇ 25 MPO ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ 2.35 ਲੱਖ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 1.72 ਕਰੋੜ ਡੇਅਰੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਡੇਅਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 70% ਕਰਮਚਾਰੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 35% ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਘਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ 48,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹਿਲਾ-ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਡੇਅਰੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਘਾਂ ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਵੱਲ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
